یک برنامه آموزشی هدفمند برای کاهش «قلدری در مدارس»
ارتباط فردا: قلدری، یکی از اشکال پرخاشگری بین فردی است که در اغلب جوامع انسانی، به‌ویژه در میان نوجوانان، رواج دارد. این رفتار ممکن است به شکل‌های مختلفی ظاهر شود؛ از خشونت‌های فیزیکی مثل ضرب و شتم گرفته تا توهین‌های کلامی یا حتی طرد اجتماعی و شایعه‌پراکنی. مدارس یکی از محیط‌هایی هستند که در آن قلدری بیشترین نمود را دارد و به‌عنوان یکی از عوامل تهدیدکننده احساس امنیت دانش‌آموزان شناخته می‌شود. براساس نظریه‌های روانشناسی، نیاز به احساس امنیت پس از نیازهای اولیه جسمی، از مهم‌ترین نیازهای انسان است و در صورت عدم تأمین آن، سلامت روانی و عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان تحت تأثیر قرار می‌گیرد.
در ایران نیز، گزارش‌های متعدد نشان می‌دهند که قلدری در میان دانش‌آموزان شیوع بالایی دارد. برخی پژوهش‌ها، میزان درگیری دانش‌آموزان در نقش‌های مختلف این پدیده را تا ۳۷ درصد اعلام کرده‌اند. دانش‌آموزانی که در نقش قلدر ظاهر می‌شوند، اغلب ویژگی‌هایی مثل پرخاشگری، تمایل به سلطه‌گری، مهارت اجتماعی پایین و ناتوانی در ابراز احساسات را دارند. از سوی دیگر، دانش‌آموزان قربانی نیز دچار مشکلاتی مثل افسردگی، اضطراب، افت تحصیلی و حتی افکار خودکشی می‌شوند. قلدری نه‌فقط یک مشکل موقتی، بلکه زمینه‌ساز بروز آسیب‌های روانی و اجتماعی در بزرگسالی است. بنابراین، نیاز به مداخلات موثر و علمی برای مقابله با آن کاملاً محسوس است.
در همین راستا، سید عدنان حسینی، استادیار گروه علوم تربیتی دانشگاه فرهنگیان تهران، با همکاری دانشگاه تبریز، پژوهشی را با هدف بررسی تأثیر یک برنامه جامع آموزشی ضد قلدری انجام داده‌اند. این برنامه برای مقابله با رفتارهای قلدرانه در بین دانش‌آموزان دوره اول متوسطه طراحی شده و تلاش شده تا با درگیر کردن تمام عناصر مدرسه، از جمله والدین، معلمان و خود دانش‌آموزان، به کاهش این نوع رفتارها کمک شود.
روش انجام این پژوهش به‌صورت نیمه‌آزمایشی بوده است. دو مدرسه در شهر سنندج به صورت هدفمند انتخاب شدند و یکی از آن‌ها به عنوان مدرسه آزمایشی و دیگری به عنوان گروه کنترل در نظر گرفته شد. در ابتدا، سطح قلدری در هر دو مدرسه با استفاده از یک پرسشنامه معتبر سنجیده شد. سپس، برنامه آموزشی طراحی‌شده، شامل جلساتی برای مدیران، معلمان، والدین و دانش‌آموزان، فقط در مدرسه آزمایشی اجرا شد. پس از پایان برنامه، دوباره میزان قلدری در هر دو مدرسه سنجیده و با هم مقایسه شد.
نتایج نشان دادند که اجرای این برنامه توانست میزان رفتارهای قلدرانه را به‌طور چشمگیری در مدرسه آزمایشی کاهش دهد. این کاهش، در مورد قلدری‌های کلامی (مثل توهین و تمسخر) و فیزیکی (مثل کتک زدن) بیشتر از قلدری‌های عاطفی (مثل طرد کردن) بود. تحلیل‌های آماری نیز این تأثیر مثبت را تأیید کردند و تفاوت معناداری بین دو مدرسه دیده شد.
همچنین، اجرای برنامه توانست در کاهش هر سه شکل اصلی قلدری مؤثر باشد. دانش‌آموزان با نقش‌های مختلف از جمله قلدر، قربانی و حتی تماشاچیان بی‌تفاوت، آموزش دیدند که چگونه رفتارهای بهتری از خود نشان دهند. والدین هم با شیوه‌های شناخت، پیشگیری و برخورد با پدیده قلدری آشنا شدند و معلمان هم ابزارهایی برای ایجاد محیطی امن و حمایت‌گرانه در کلاس درس در اختیار گرفتند.
این پژوهش، اولین تلاش علمی در کشور برای طراحی و ارزیابی یک برنامه جامع ضد قلدری محسوب می‌شود. اهمیت آن از این جهت است که با ترکیب چندین سطح از عوامل اثرگذار از فضای مدرسه گرفته تا خانواده نشان داد که رویکردهای جامع و مشارکتی می‌توانند نقشی کلیدی در کاهش قلدری ایفا کنند.
برنامه مورد اشاره بر پایه نظریه‌های اجتماعی-روانی معتبر طراحی شده و با مدل‌های موفق جهانی مانند برنامه‌های اجرا شده در فنلاند، آمریکا، استرالیا و سایر کشورها همخوانی دارد. درواقع، قلدری تنها رفتاری درونی نیست، بلکه تحت تأثیر شرایط خانوادگی، محیط مدرسه، جو کلاس و نحوه تعامل بین دانش‌آموزان شکل می‌گیرد. مداخله در تمام این سطوح، می‌تواند مسیر شکل‌گیری قلدری را مختل کند.
نتایج مطالعه فوق حاکی از آن هستند که نظام آموزش و پرورش می‌تواند با اجرای برنامه‌هایی از این دست، گامی جدی در مسیر کاهش خشونت و بهبود سلامت روانی دانش‌آموزان بردارد.
این پژوهش که نتایج آن در «فصلنامه پژوهش‌های نوین روانشناختی» وابسته به دانشگاه تبریز منتشر شده‌اند، می‌تواند الگویی برای طراحی سیاست‌های آموزشی در کشور باشد.
انتهای پیام
