عرفه؛ روز شناخت، نیایش و بازگشت به خویشتن

در یادداشت دکتر سعید پورعلی آمده است: روز عرفه، نهم ذی‌الحجه، یکی از روزهای بی‌نظیر و سرنوشت‌ساز در تقویم معنوی اسلام است که در قله مناسک حج قرار دارد و در ادبیات دینی و عرفانی ماپیچیده‌ترین و عمیق‌ترین معانی را در خود نهفته دارد. از یک سو، عرفه روز نیایش و استغاثه، روز بازگشت به خویش و روز شناخت حقیقت است؛ و از سوی دیگر، آغازی برای درک ژرف معنویت، بندگی و پیوند دوباره با خدای مهربان.

در متون کهن و همچنین منظر پیامبر اسلام(ص) و ائمه معصومین(ع)، بر حرمت و اهمیت این روز بارها تأکید شده است. امام صادق(ع) فرمود: «اگر کسی در روز عرفه در عرفات حضور داشته باشد و گمان کند آمرزیده نشده، همانا بر خدا گمان بد برده است» (بحارالانوار، ج ۹۸، ص ۳۲۹). این حدیث به‌طرز شگفتی مقام و منزلت این روز را نزد خدای متعال آشکار کرده و نشان‌دهنده آن است که عرفه با ذات آمرزش و رحمت الهی پیوندی ناگسستنی دارد.

واژه «عرفه» از ریشه «عرف» به معنای شناخت و شناسایی برآمده است. چرا نهم ذی‌الحجه را روز عرفه نامیده‌اند؟ روایت معروفی هست که جبرئیل، مناسک حج را به حضرت ابراهیم(ع) تعلیم داد و پس از هر مرحله می‌فرمود: «أعرَفت؟» (آیا شناختی؟) و آن‌گاه که ابراهیم(ع) در عرفات ایستاد و پاسخ مثبت داد، این سرزمین را عرفات و این روز را عرفه نام نهادند (طبرسی، مجمع‌البیان، ذیل آیه ۱۹۸ بقره). عرفه، در حقیقت، روزی است که انسان، راه گم‌گشته خود را در کویر پرهیاهوی دنیا، دوباره کشف و هویت خویش را بازمی‌یابد.

در زیارت عرفه، فرازهایی از دعای سیدالشهدا حضرت امام حسین(ع) در کنار بیان معرفت‌بخش امام سجاد(ع) تجلی یافته که مکتب انسان‌ساز تشیع را با عرفان اسلامی پیوند می‌زند. در بخش‌هایی از دعای باشکوه عرفه، حضرت حسین(ع) با سوز و گداز قلبی چنین نجوا می‌کنند: 

“اِلَهِی أَنَا الْفَقِیرُ فِی غِنایَ فَکَیْفَ لا أَکُونُ فَقِیراً فی فَقْری…” خدایا من در غنای خود فقیرم، پس چگونه در فقر، فقیرتر نباشم؟» (مفاتیح‌الجنان). این فراز بیانگر آن است که عرفه روز فهم عجز مطلق انسان، روز اتصال به سرچشمه بی‌نهایت و روز یادآوری خاستگاه حقیقی انسان است.

حج بدون وقوف عرفه، ناقص است. پیامبر اکرم(ص) فرمود: “الحَجُّ عَرَفَه”؛ یعنی بخش اصلی و قله معنویِ حج، عرفه است (صحیح مسلم، ج۲، ص ۸۵۶). حاجیان در این روز در صحرای عرفات گرد می‌آیند، جان و دل از غبار تعلقات می‌شویند، و مستقیم‌ترین راه را به‌سوی معبود می‌پیمایند. وقوف در عرفات، یادآور صحنه حضور آدمیان در پیشگاه الهی و تجدید میثاق میان بنده و خداوند است.

در فرهنگ شیعه، عرفه صرفاً به حضور در عرفات و اجرای مناسک محدود نمی‌شود. مفهوم عرفه، فراتر از زمان و مکان، اشاره به «درک حقیقت خویشتن» دارد. امام سجاد(ع) در دعاهای خود، عرفه را روز گشودن دیدگان روحی، توبه، تحول و شکوفایی فطرت می‌داند؛ روزی که هر کس، چه در سرزمین عرفات، چه در هر کجای عالم، می‌تواند لحظه‌ای صادقانه به سوی خدای خود بازگردد.

عرفه، به تعبیری، نماد تذهیب نفس است؛ روزی که انسان نه‌تنها ظاهر خود، بلکه باطن را از زنگارها می‌زداید. عطار در منطق‌الطیر، سفر به عرفات را سفر به شناخت و رهایی از غفلت و فراموشی ذکر می‌کند. عرفا اذعان دارند که عرفه روز بیان عشق و احتیاج است، روزی که حسرت دوری و امید وصال در دل سالک موج می‌زند.

در شرایط ویژه و پیچیده امروز ایران، عرفه حامل دو پیام اساسی است:  نخست، بازگشت جمعی به خویشتن ایمانی و بازیابی هویت ملی و دینی در فضای پرتنش جهانی. چنان که امام خمینی(ره) نیز بارها تکرار کردند: «بر عرفه بیفزایید و به حقیقت عرفان، یعنی خودشناسی و خداشناسی نایل شوید.» امروز این پیام بیش از هر زمان دیگری نیاز جامعه ماست؛ ایستادن، تأمل و پرهیز از سطحی‌نگری و شتاب‌زدگی در امور فردی و اجتماعی.دوم، فرهنگ دعا، نیایش و تضرع؛ عرفه نماد توسل و همبستگی در سختی‌هاست. در دعای عرفه، امام حسین(ع) نه فقط برای خود، بلکه برای همه مؤمنین، برادران ایمانی، فقرا و نیازمندان دعا می‌کند. این فرازها، بر ضرورت مسئولیت اجتماعی و نوع‌دوستی در جامعه تأکید دارد. جامعه ایرانی امروز، با الهام از روح دعای عرفه، می‌تواند شکاف‌ها و سوتفاهم‌ها را با اخلاص، تواضع و همکاری حقیقی به پل‌های ارتباط، اتحاد و پیشرفت بدل کند.

امروز بیش از همیشه جامعه ما نیازمند آشتی با خویشتن، آشتی با خدا و آشتی با یکدیگر است؛ درست همان پیامی که در ذات عرفه نهفته: 

“الهی ماذا وَجَدَ مَن فقَدَکَ؟” و چه یافت آن کس که تو را گم کرد؟ روز عرفه، روز دعا برای رفع بلاها، گشایش تنگناها و طلب خیر برای وطن و مردم است؛ روزی که ایرانی مسلمان می‌تواند پشت‌گرم و امیدوار، دست به دامان رحمت بی‌کران خداوند برد و در دل زمزمه کند: خدایا ایران و ایرانی را در پناه خود محفوظ بدار، دل‌هایمان را به مهربانی و شناخت حق نزدیک‌تر ساز، و عزت و آرامش را نصیب سرزمین‌مان گردان. امید که تجلی عرفه، روزنه‌ای باشد برای شروعی نو و فردایی روشن.

انتهای پیام