رسم زنانه برای عزاداری امام حسین (ع) | چایینه، صدای زنانه واقعه کربلاست
همشهری‌آنلاین – مجید جباری: در شهرهای استان ایلام به ویژه دهلران و مهران هر سال با فرارسیدن محرم، زنان محلی دور هم حلقه می‌زنند، اشک می‌ریزند، بر پیشانی می‌کوبند و داستان کربلا را با زبان خاص خود بازمی‌گویند. نام این آیین «چایینه» است؛ مراسم ویژه و زنانه که نسل‌به‌نسل از مادران به دختران رسیده و هنوز هم با شور خاصی در خانه‌ها و حسینیه‌ها برپا می‌شود.
آیین چایینه، بازسازی کامل است از واقعه کربلا، با زبانی زنانه، آیین نمایشی، سوگ‌نامه زنده که توسط زنانی روایت می‌شود که هم عزادار و هم بازیگر صحنه‌اند. اوج این مراسم، روز هفتم محرم، با ورود «عروس قاسم» رقم می‌خورد. دختری جوان با لباس سفید وارد جمع می‌شود. فضای مراسم لحظه ای رنگ شادی می‌گیرد، اما ناگهان با اعلام شهادت قاسم، داماد کربلا، همه‌چیز دگرگون می‌شود. شمع‌ها خاموش، چادر سیاه بر سر عروس انداخته می‌شود و شیون و ماتم، جمع زنان را فرا می‌گیرد. این نقطه، لحظه انفجار اندوه است و تنها در «چایینه» می‌توان آن را تجربه کرد. اشعار این آیین، اغلب خطاب به حضرت زینب (س) خوانده می‌شود و با زمزمه جانسوز «عمه، عمتی…» به پایان می‌رسد.
روایت محلی از واقعه عاشورا
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ایلام درباره این آیین می‌گوید: «چایینه یکی از کهن‌ترین رسوم سوگواری زنانه در ایران است که بیشتر در شهرهای دهلران و مهران و همچنین در میان زنان عرب و مردم جنوب ایلام رواج دارد. این مراسم، آمیخته ای از مذهب، فرهنگ محلی و آیین‌های زنانه است که در تاسوعا و عاشورا به شکل متفاوتی برگزار می‌شود.»
فرزاد شریفی در گفت‌وگو با همشهری‌آنلاین می‌افزاید: «آنچه چایینه را از دیگر آیین‌های سوگواری متمایز می‌کند، شیوه اجرای آن است که یک واقعه حماسی را به زبان زنانه، حس مادرانه و روایت محلی بیان می‌کند. این آیین نه تنها در حسینیه‌ها که در خانه‌های مردم هم برگزار می‌شود.»
او ادامه می‌دهد: «با آغاز مراسم، زن مداح که مُلایه نام دارد، مدیحه سرایی را آغاز می‌کند. زنان، دایره‌وار گرد هم می‌چرخند و همزمان با خواندن اشعار آیینی در حرکتی نمادین از همدردی و سوگ با دو دست بر پیشانی خود می‌کوبند. ذکر مصیبت یاران امام حسین (ع) با زبانی ساده و عمیق در میان جمع جاری می‌شود.»
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ایلام به ثبت ملی این آئین کهن مذهبی در فهرست میراث ناملموس ایران در سال ۱۳۹۸ اشاره می‌کند و می‌گوید: «آنچه چایینه را زنده نگه داشته، شور نسل جوان است که همچنان با حرارت و اشتیاق در کنار مادرانشان در این آیین شرکت می‌کنند و آن را ادامه می‌دهند.»
آیین مردانه ایلامی‌ها
در مقابل «چایینه» ایلامی‌ها یک رسم مردانه هم برای روایت عاشورا دارند. آیین «چمر» که بیشتر در میان عشایر در ایلام، کرمانشاه و لرستان برگزار می‌شود. معمولاً در این آیین مردان میدان‌دارند و زنان همراهی‌کننده. در این آیین موسیقی «چمر» با سرنا و دهل اجرا می‌شود و اهالی ایل‌ها و روستاهای ایلام در محلی به‌نام «چمرجا» جمع می‌شوند و همراه با نوای ساز و دهل و آواز همسرایان رقص سوگواری و عزا به‌جا می‌آورند. زنان هم در حاشیه، عزاداری خاص خود را انجام می‌دهند و «مور» (شعرهایی وزین با آهنگ زنانه) می‌خوانند.
به گزارش همشهری‌آنلاین، چایینه، صدای زنانه کربلاست که در سوگواری‌های زنان ایلامی و برخی استان‌های عرب زبان ایران ریشه دارد. این آئین تا امروز صدای رسای تاریخ گویای ایستادگی، مرثیه ای بر حماسه عاشورا و بازتابی از فرهنگ، هویت و حافظه جمعی این دیار بوده است.
