آشنایی با اولین اقامتگاه مجلل و بی نظیر در تهران

همشهری آنلاین، فاطمه عباسی: هنوز هم اگر به حدفاصل میدان شوش تا چهارراه مولوی بروید، می‌توانید این کاروانسرا را ببینید؛ اقامتگاهی با ۱۰هزار مترمربع مساحت که در ورودی آن به ارتفاع حدود ۶متر از چوب روسی ساخته شده‌است؛ کاروانسرایی که روزگاری محل اسکان و اقامت مسافران بسیار بود. کاروانسرای خانات در نقشه‌ای قدیمی از تهران متعلق به سال۱۳۰۹ شمسی به چشم می‌خورد. این نقشه را میرزاابوالقاسم نجم‌الملک (از دولتمردان دوره قاجار و پهلوی) از تهران تهیه کرده بود. با این تفاسیر کاروانسرای خانات را به اواخر دوره ناصرالدین‌شاه قاجار نسبت می‌دهند.

این کاروانسرا که در زمان ساخت خود یکی از بی‌نظیرترین مجموعه‌های اقامتی و تفریحی بود در ابتدا بیرون از شهر قرار داشت؛ اما بعد از تغییر بافت حصار ناصری در دل شهر جای گرفت. درواقع زمان ساخته‌شدن کاروانسرای خانات، حصار قدیمی تهران را محصور کرده بود. در زمان ناصرالدین‌شاه این حصار قدیمی خراب شد و حصار ناصری با دربرگرفتن وسعتی بیشتر از حصار قدیمی، اطراف تهران تازه گسترده‌شده را گرفت. ضلع جنوبی حصار که به خیابان شوش رسید، کاروانسرای خانات هم داخل حصار و باروی شهر قرار گرفت. بعد از آن هم به‌مرور تهران گسترده‌تر شد و شهر پایش را از حصار ناصری هم فراتر گذاشت و کاروانسرای خانات در دل تهران قدیم ماندگار شد.

وجود حجره‌های زیاد، دلیل نامگذاری این کاروانسرا به «خانات» است؛ خان به‌معنای حجره است و خانات به‌معنای حجره‌ها. کاروانسرای خانات با ۱۰هزارمترمربع مساحت، ۵۲حجره دارد.

معماری این کاروانسرا را الهام‌گرفته از معماری باغ‌های ایرانی می‌دانند. صحن کاروانسرا ۲ایوان بزرگ دارد؛ یکی سمت ورودی شرقی و دیگری سمت ورودی غربی. در ۲طرف ورودی اصلی حجره‌هایی قرار دارد که به بازار و میدان سابق امین‌السلطان که این‌روزها اثری از آثارش نمانده، منتهی می‌شوند.

در این کاروانسرا به ارتفاع ۵متر با چوب روسی ساخته شده و ۴۰گل‌میخ روی آن وجود دارد. بزرگی این در و دیگر درهای کاروانسرا باعث شده برای بازوبسته‌کردن آنها به جای لولا از «پاشنه» استفاده کنند؛ تکیه‌گاهی چوبی که در روی آن سوار است و با چرخش حول آن، باز و بسته می‌شود. مثل قدیمی «در همیشه روی یک پاشنه نمی‌چرخد» هم از همین عنصر معماری گرفته شده‌است. بازبودن همیشگی درهای کاروانسراها باعث شده بود در زبان کوچه و خیابان از آن همیشه یاد شود.

کاروانسرای خانات این روزها به یکی از مراکز عمده فروشــی حبوبات و ادویه و آجیل تبدیل شده است. سایه بان های پارچه ای و عدل های پسته و تخمه و آجیل و حبوبات که مقابل درهای هر حجره گذاشته شده، دقیقا گذشــته ای از بازار تهران را در حیاط این کاروانسرا پیش چشم می گذارد. جایی که شتران در آن نگهداری می شدند و به آن «شترخان» می گفتند، درست پشت اتاقک هاست؛ البته کاربری امروزش دگرگون شده و از آن به عنوان انبار کالا استفاده می کنند.

قرارگیری کاروانسرای خانات درست در جنوب بازار تهران و در جاده ری باعث شده بود که همیشه از تاجران و بازرگانان و قافله های شتر و صدای زنگ کاروان ها پر باشد؛ کاروان هایی که به سمت تهران حرکت می کردند از ورودی جنوبی وارد کاروانسرا می شدند و شتر و اسب و چارپا در کنار سکوی بارانداز که وسط حیاط قرار داشت، توقف می کردند، بار از روی دوششان برداشته می شد و از دردیگر کاروانسرا خارج می شدند.

در کنار کاروانسرای خانات و در خیابان مولوی، گنبدی فیروزه‌ای به چشم می‌خورد که آن را بقعه یا آرامگاه «سر قبر آقا» می‌نامند. داخل این بقعه «حاج‌میرزا ابوالقاسم تهرانی» آرام گرفته‌است که امام‌جمعه تهران در عصر فتحعلی‌شاه، محمدشاه و ناصرالدین‌شاه قاجار بوده است. او را «میرزاابوالقاسم امام‌جمعه» صدا می‌کرده‌اند و یکی از روحانیون بانفوذ زمان خودش محسوب می‌شده‌است. البته جز میرزاابوالقاسم چهره‌های دیگری هم پیش از او و پس از او در این آرامگاه دفن شده‌اند؛ اما ازآنجاکه او نزد مردم و شاه عزیز بود، پس از فوتش شاه قاجار دستور داد برای آرامگاهش گنبد و بقعه باشکوه‌تری بسازند. از آن زمان این محل قبرستان بزرگی شد که مردم برای زیارت اهل قبور به آنجا می‌رفتند و اسمش را گذاشتند «سر قبر آقا».