چطور هوشمند سرمایه‌گذاری کنیم؟ روش‌های امن درآمدزا در اقتصاد ایران
ارتباط فردا: بازار سرمایه به عنوان یکی از ارکان نظام مالی ایران، نقش بی‌بدیلی در تأمین مالی بنگاه‌ها و پروژه‌ها ایفا می‌کند. علی‌اکبر ایران‌شاهی، رئیس مرکز نظارت بر صندوق‌های سرمایه‌گذاری سازمان بورس و اوراق بهادار، در گزارشی آخرین روندها، ظرفیت‌ها و ابزارهای موجود برای تأمین مالی از طریق بازار سرمایه (از ابزارهای سنتی بدهی‌محور تا راه‌کارهای نوآورانه مانند سرمایه‌گذاری جسورانه و صندوق پروژه) را تشریح کرده است.
بررسی گزارش مرکز نظارت بر صندوق‌های سرمایه‌گذاری سازمان بورس و اوراق بهادار نشان می‌دهد که سرمایه به‌عنوان یکی از ارکان اساسی رشد اقتصادی شناخته می‌شود و تأمین مالی نیز حیاتی‌ترین عامل در تداوم فعالیت کسب‌وکارها و پروژه‌هاست. بازار سرمایه یکی از شفاف‌ترین و کارآمدترین مسیرهای تحقق این هدف به‌شمار می‌رود و نقش مهمی در تجهیز منابع و تخصیص بهینه سرمایه دارد.
ساختار بازار مالی ایران و کارکردهای اقتصادی آن
ساختار بازار مالی ایران به ۲ بخش مجزا تقسیم می‌شود: نهادهای تحت نظارت بانک مرکزی شامل بانک‌ها، مؤسسات مالی و اعتباری و لیزینگ‌ها و نهادهای تحت نظارت سازمان بورس شامل بورس‌ها، شرکتهای سپرده‌گذاری، شرکتهای تأمین سرمایه، صندوق‌های سرمایه‌گذاری و سایر نهادهای مالی. بازارهای مالی نقش کلیدی در کشف قیمت، ایجاد نقد شوندگی، تأمین مالی و تسهیل گردش منابع در اقتصاد دارند. وجود بازار ثانویه کارآمد نیز به‌عنوان مشوقی برای سرمایه‌گذاران جهت ورود به بازار اولیه عمل می‌کند.
ابزارهای تأمین مالی؛ از بدهی تا مشارکت
بر اساس این گزارش؛ ابزارهای تأمین مالی در بازار سرمایه در ۲ دسته کلی طبقه‌بندی می‌شوند:
ابزارهای مبتنی بر بدهی (Debt-Based): شامل اوراق قرضه، صکوک مرابحه، صکوک اجاره، صکوک استصناع، اوراق رهنی (MBS) و اوراق بدهی با پشتوانه دارایی (CDOs). در این ابزارها، دارنده اوراق به‌عنوان طلبکار و ناشر به‌عنوان بدهکار شناخته می‌شود. نرخ بازده این اوراق معمولاً ثابت است.
ابزارهای مبتنی بر مشارکت (Equity-Based): شامل سهام عادی، سهام ممتاز، صندوق‌های سرمایه‌گذاری و تأمین مالی جمعی. در این دسته، دارنده اوراق به‌عنوان شریک در مالکیت دارایی پایه شناخته می‌شود.
انتخاب ابزار مناسب تأمین مالی به عواملی چون ریسک، بازده مورد انتظار، حجم سرمایه‌گذاری، افق زمانی و میزان دسترسی به ابزارها بستگی دارد. شرکتها باید بر اساس نیاز و شرایط خود، ابزار بهینه را انتخاب کنند.
نقش صندوق‌های سرمایه‌گذاری در هدایت منابع مالی
این گزارش حاکی از آن است که صندوق‌های سرمایه‌گذاری به‌عنوان نهادهای مالی حرفه‌ای نقش واسطه‌گری مؤثر در بازار سرمایه را ایفا کرده و منابع خرد سرمایه‌گذاران را به پروژه‌های مولد و زیرساختی هدایت می‌کنند. این صندوق‌ها با مدیریت تخصصی، امکان توزیع ریسک و افزایش بهره‌وری سرمایه‌گذاری را فراهم می‌آورند. چند نوع مهم از این صندوق‌ها عبارت‌اند از:
صندوق پروژه
ابزاری برای تأمین مالی پروژه‌های خاص در حوزه‌های مختلف مانند زیرساخت، انرژی یا حمل‌ونقل. این صندوق با جمع‌آوری منابع از سرمایه‌گذاران و انتقال آن به شرکت پروژه، اجرای طرح‌ها را عملیاتی می‌کند. فرآیند تأسیس شامل مراحل دریافت مجوز، تأسیس شرکت پروژه و پذیره‌نویسی عمومی است.
صندوق زمین و ساختمان
با هدف تأمین مالی ساخت پروژه‌های ساختمانی راه‌اندازی می‌شود. منابع حاصل از فروش واحدهای سرمایه‌گذاری صرف احداث پروژه شده و پس از تکمیل، از محل فروش واحدهای ساختمانی، سود بین سرمایه‌گذاران توزیع می‌شود. این صندوق از ارکان متعددی چون مدیر صندوق، مدیر ساخت، ناظر و بازار گردان بهره میبرد.
صندوق سرمایه‌گذاری جسورانه (Venture Capital)
تمرکز این صندوق‌ها بر سرمایه‌گذاری در شرکتهای نوپا با پتانسیل رشد بالاست. این نوع سرمایه‌گذاری ریسک‌پذیر بوده و معمولاً در مرحله اولیه یا رشد کسب‌وکارها انجام می‌شود. ساختار مالکیت خصوصی، بازه زمانی بلندمدت و عدم تعهد بازپرداخت از ویژگی‌های بارز آن است.
صندوق سرمایه‌گذاری خصوصی (Private Equity)
هدف اصلی این صندوق‌ها سرمایه‌گذاری در شرکتهای غیربورسی دارای ظرفیت رشد است. با در اختیار گرفتن سهم عمده، صندوق در مدیریت و ساختار شرکت مداخله کرده و پس از ارتقا عملکرد، از طریق عرضه عمومی اولیه (IPO) یا واگذاری، سودآوری می‌کند. بازدهی بالا در صورت موفقیت و نقدشوندگی پایین از مشخصات این ابزار است.
تأمین مالی جمعی؛ ابزاری نو برای کارآفرینی
تأمین مالی جمعی به‌عنوان یکی از نوآورانه‌ترین روش‌های تجهیز منابع، امکان جذب سرمایه از جمعی از افراد علاقه‌مند به سرمایه‌گذاری را فراهم می‌آورد. این روش به‌ویژه برای استارتاپ‌ها و کارآفرینان مفید است و با ایجاد ارتباط مستقیم میان تأمین‌کنندگان و متقاضیان، حس مشارکت و مسئولیت‌پذیری را تقویت می‌کند. پلتفرم‌های تأمین مالی جمعی متشکل از سه رکن اصلی هستند: کارآفرین (پیشنهاددهنده ایده)، جمع سرمایه‌گذار و بستر عملیاتی (سامانه پلتفرم).
معافیت‌های قانونی و مشوق‌های مالیاتی
قوانین مختلفی به حمایت از تأمین مالی از طریق بازار سرمایه پرداخته‌اند. قانون بازار اوراق بهادار، قانون توسعه ابزارها و نهادهای مالی جدید، قانون رفع موانع تولید، قانون جهش تولید دانش‌بنیان و قانون تأمین مالی تولید و زیرساخت‌ها از جمله این مقررات هستند.
بر اساس تبصره ۱ ماده ۱۴۳ مکرر قانون مالیات‌های مستقیم، تمام درآمدهای حاصل از فعالیت صندوق‌های سرمایه‌گذاری از مالیات معاف است. همچنین، انتقال دارایی به صندوق‌های پروژه یا صندوق‌های دانش‌بنیان نیز مشمول مالیات و عوارض نمی‌شود.
این معافیت‌ها باعث کاهش هزینه‌های تأمین مالی و جذابیت بیشتر سرمایه‌گذاری در بازار سرمایه شده‌اند.
بنابراین بازار سرمایه با تنوع ابزارها، حضور نهادهای تخصصی و مشوق‌های قانونی، به بستری کارآمد برای تأمین مالی تبدیل شده است. بهره‌گیری از ابزارهایی مانند صندوق پروژه، صندوق زمین و ساختمان، سرمایه‌گذاری جسورانه و صندوق‌های PE، مسیر تأمین منابع برای پروژه‌های بزرگ و نوآورانه را هموار کرده و در خدمت رشد اقتصادی کشور قرار گرفته‌اند.
معیارهای انتخاب ابزار مناسب تأمین مالی
انتخاب ابزار مناسب برای تأمین مالی به شرایط داخلی شرکت و منبع تأمین مالی وابسته است. در ادامه، عوامل اصلی که در انتخاب منبع تأمین مالی مناسب برای هر شرکت مؤثر هستند، بررسی می‌شوند.
ریسک: شرکت یا پروژه باید مشخص کند که وجوه تأمین مالی قرار است در کجا و چگونه مصرف شوند. بر اساس ریسک مربوط به محل مصرف، باید منابع مالی مناسب انتخاب شوند.
بازده: هر منبع تأمین مالی معمولاً بازده یا سود خاصی را به همراه دارد. شرکت باید توان پرداخت بازده مورد نظر را بررسی کرده و به میزان ریسک پذیرفته‌شده توجه داشته باشد تا نرخ بازده متناسب با آن را تعیین کند.
حجم سرمایه‌گذاری: مدیران مالی باید میزان سرمایه مورد نیاز را محاسبه کرده و بر اساس آن، ابزار تأمین مالی مناسب را انتخاب کنند. این انتخاب باید متناسب با حجم و اندازه سرمایه‌گذاری مورد نیاز باشد.
افق زمانی تأمین مالی: هر ابزار تأمین مالی دارای افق زمانی خاصی است. مدیران باید بر اساس مدت زمان مورد نیاز برای مصرف وجوه، منبع مالی مناسب را انتخاب کنند.
در دسترس بودن: میزان دسترسی به ابزارهای تأمین مالی و قابلیت استفاده از آنها یکی دیگر از عوامل کلیدی در انتخاب روش تأمین مالی است.
تأمین مالی جمعی
یکی از روش‌های تأمین مالی در بازار سرمایه تأمین مالی جمعی است که مانند اوراق مشارکت برای طرح‌ها و پروژه‌های نوپا می‌باشد. این روش از تأمین مالی برای کارآفرینانی که قصد راه اندازی شغلی جدید را دارد مناسب است زیرا ضمن عدم تقبل ریسک توسط کارآفرینان، تأمین سرمایه را تسهیل کرده و بین متقاضیان و تأمین کنندگان رابطه مستقیم ایجاد می‌کند که سبب مسئولیت‌پذیری بیشتر کارآفرین و درنتیجه به ثمر رسیدن بهتر کار نو می‌شود. همچنین حس مشارکت جمعی و خرد جمعی را ارتقا می‌دهد.
صندوق پروژه
موضوع فعالیت صندوق، جمع‌آوری منابع مالی لازم از متقاضیان سرمایه‌گذاری در صندوق و اختصاص این منابع مالی به منظور ساخت پروژه صندوق است. مشخصات، مراحل و زمانبندی هزینه‌های اجرایی پروژه در امیدنامه و طرح توجیهی پروژه ارائه می‌شود.
صندوق منابع مالی را جمع‌آوری می‌کند و با تأسیس یا تملک یک شرکت پروژه، پروژه‌ای مشخص را به انجام می‌رساند.
عملیات اجرایی پروژه توسط شرکت پروژه و تأمین مالی آن توسط صندوق صورت می‌گیرد.
صندوق زمین و ساختمان
موضوع فعالیت صندوق، جمع‌آوری وجوه از متقاضیان سرمایه گذاری در صندوق و ساخت پروژۀ ساختمانی مندرج در امیدنامه صندوق از محل وجوه یاد شده و سپس فروش واحدهای ساختمانی پروژه یادشده و در نهایت تقسیم عوائد ناشی از این فعالیت بین سرمایه‌گذاران صندوق است.
تأمین مالی پروژه ساختمانی توسط صندوق و عملیات اجرایی و تکمیل پروژه ساختمانی توسط مدیر ساخت که از ارکان صندوق است صورت می‌پذیرد.
ارکان صندوق زمین و ساختمان
۱. مدیر صندوق: مدیر صندوق، یک شخص حقوقی از بین نهادهای مالی است که مطابق ابلاغیه ۱۲۰۲۰۱۱۴ می‌تواند از بین شرکتهای تأمین سرمایه، سبدگردان، مشاور سرمایه گذاری و مادر (هلدینگ) انتخاب گردد؛
۲. مدیر ساخت: شخص حقوقی با حداقل ۵ سال سابقه کار مفید و مؤثر در زمینه مدیریت ساخت پروژه¬های ساختمانی بزرگ است.
۳. ناظر صندوق: شخص حقوقی است که مطابق قانون نظام مهندسی و کنترل ساختمان و آئین‌نامه‌ها و مقررات مربوط به این قانون، دارای پروانه اشتغال نظارت پایه یک است.
۴. متولی صندوق: شخص حقوقی واجد شرایط است
۵. متعهد پذیره نویس: شخصیت حقوقی است که دارای کفایت سرمایه لازم بر اساس دستورالعمل کفایت سرمایه نهادهای مالی است.
۶. حسابرس: شخصیت حقوقی است که از بین حسابرسان معتمد سازمان انتخاب می‌گردد.
۷. بازارگردان: شخصیت حقوقی است که دارای کفایت سرمایه لازم بر اساس دستورالعمل کفایت سرمایه نهادهای مالی است.
صندوق‌های جسورانه
صندوق سرمایه‌گذاری است که منابع مالی سرمایه‌گذاران را جمع‌آوری می‌کند و در استارتاپ‌ها یا شرکتهای نوپا با پتانسیل رشد بالا سرمایه‌گذاری می‌کند.
این صندوق‌ها معمولاً در مراحل اولیه یا رشد کسب‌وکارها وارد می‌شوند و به‌ازای سرمایه‌گذاری، بخشی از سهام شرکت را دریافت می‌کنند.
سرمایه گذاری جسورانه عبارت است از: سرمایه گذاری در اوراق سهام شرکتهای کوچک و یا متوسط که از پتانسیل رشد بالایی برخوردار هستند و معمولاً از نوآوری‌های تکنولوژیکی بهره می‌برند.
سرمایه گذاران نوآورانه با سرمایه گذاری در شرکتهای کوچک و متوسط که در مراحل اولیه و سریع رشد قرار دارند سعی بر افزایش چشم گیر ارزش سرمایه گذاری خود با دید بلندمدت دارند.
ویژگی‌های صندوق‌های جسورانه
وظیفه بررسی مدارک و شرایط مربوط به تأسیس صندوق جسورانه توسط کمیته‌ای تحت عنوان «کمیته بررسی صندوق سرمایه گذاری جسورانه» در فرابورس صورت می‌پذیرد و مجوز نهایی توسط سازمان بورس و اوراق بهادار صادر می‌شود.
دوره فعالیت صندوق‌های جسورانه از روز آغاز فعالیت خود حداکثر ۷ سال است و پس از طی شدن این بازه زمانی، صندوق باید منحل شود.
حداقل مبلغ مؤسسان صندوق در زمان تأسیس، باید حداقل ۱۰ میلیارد تومان باشد.
در زمان تأسیس حداقل سه شخص حقوقی یا حقیقی واجد شرایط، باید حداقل ۲۰ درصد سرمایه صندوق را پرداخت نمایند.
به منظور کاهش ریسک سرمایه‌گذاری، بیش از ۲۰ درصد سقف منابع صندوق، در یک شرکت خاص سرمایه گذاری نمی‌شود. تنها یک شرکت می‌تواند بدون رعایت نصاب فوق تا ۳۰ درصد منابع صندوق را به خود تخصیص دهد.
صندوق سرمایه گذاری خصوصی
یکی از ابزارهای تأمین مالی در بازار سرمایه است که با هدف سرمایه‌گذاری در شرکتهای غیر بورسی راه‌اندازی می‌شود.
این صندوق‌ها معمولاً به دنبال خرید سهم عمده یا کنترل مدیریتی شرکتها هستند تا با بهبود عملکرد، توسعه فعالیت و افزایش ارزش آنها، در بازه‌ای میان‌مدت تا بلندمدت، از محل فروش یا عرضه عمومی شرکتها (IPO) سود قابل توجهی کسب کنند.
مراحل فعالیت صندوق‌های PE
۱. جذب منابع از سرمایه‌گذاران
۲. شناسایی شرکتهای هدف معمولاً شرکت‌هایی انتخاب می‌شوند که ظرفیت رشد بالا دارند ولی دچار مشکلات مدیریتی، مالی یا توسعه‌ای هستند.
۳. سرمایه‌گذاری و اصلاح ساختار شرکت تیم مدیریتی صندوق وارد عمل می‌شود و اصلاحات اساسی در ساختار، مدیریت، بازاریابی یا تولید شرکت انجام می‌دهد.
۴. خروج از سرمایه‌گذاری (Exit) با فروش سهام شرکت پس از چند سال (مثلاً از طریق IPO یا فروش به شرکت دیگر) سود به سرمایه‌گذاران بازمی‌گردد.
معافیت‌های مالیاتی صندوق‌های سرمایه گذاری
تبصره ۱ ماده ۱۴۳ مکرر ق. م. م
تمام درآمدهای صندوق سرمایه گذاری در چارچوب این قانون و تمامی درآمدهای حاصل از سرمایه گذاری در اوراق بهادار موضوع بند (۲۴) ماده (۱) قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران مصوب ۱۳۸۴ و درآمدهای حاصل از نقل و انتقال این اوراق یا درآمدهای حاصل از صدور و ابطال آنها از پرداخت مالیات بر درآمد و مالیات بر ارزش افزوده موضوع قانون مالیات بر ارزش افزوده مصوب ۲/۳/۱۳۸۷ معاف می‌باشد و از بابت نقل و انتقال آنها و صدور و ابطال اوراق بهادار یاد شده مالیاتی مطالبه نخواهد شد.
بند الف ماده ۱۴ قانون تأمین مالی تولید و زیرساخت‌ها
هرگونه نقل و انتقال دارایی به شرکتهای سهامی طرح (پروژه)، صندوق‌های تأمین مالی، زمین، ساختمان، املاک و مستغلات از اشخاص مؤسس آنها و بالعکس.
بند ۱۱ بخش الف ماده ۹ قانون مالیات بر ارزش افزوده
۱۱- هرگونه انتقال دارایی به / از صندوق‌های سرمایه‌گذاری پروژه موضوع قانون توسعه ابزارها و نهادهای مالی جدید به‌منظور تسهیل اجرای سیاست‌های کلی اصل چهل و چهارم (۴۴) قانون اساسی مصوب ۱۳۸۸/۹/۲۵ یا شرکتهای فرعی صندوق‌های سرمایه‌گذاری پروژه، به‌عنوان آورده غیرنقد شرکا در همان صندوق‌های سرمایه‌گذاری پروژه؛
تبصره – در صورتی که مالکیت و مدیریت شرکتهای فرعی صندوق‌های سرمایه‌گذاری پروژه متعلق به صندوق‌های سرمایه‌گذاری پروژه موضوع قانون توسعه ابزارها و نهادهای مالی جدید به منظور تسهیل اجرای سیاست‌های کلی اصل چهل و چهارم (۴۴) قانون اساسی باشد، هرگونه انتقال دارایی به / از شرکتهای فرعی صندوق‌های سرمایه‌گذاری پروژه که صرفاً در راستای اجرای پروژه و مرتبط با وظایف صندوق‌های مذکور باشد، مشمول مالیات و عوارض نیست.
جز ۲ بند ت ماده ۱۱ قانون جهش تولید دانش بنیان
۲- سرمایه‌گذاری غیرمستقیم شرکتهای پذیرفته شده در بورس تهران و یا بازار اول و یا دوم فرابورس ایران یا شرکتهای دارای سرمایه ثبتی به میزان حداقل یک‌سی‌ام سرمایه صندوق نوآوری و شکوفایی، در شرکتها و مؤسسات دانش‌بنیان و فناور در تأسیس یا افزایش سرمایه صندوق‌های پژوهش و فناوری موضوع ماده (۴۴) قانون رفع موانع تولید رقابت پذیر و ارتقای نظام مالی کشور و صندوق‌ها و نهادهای سرمایه گذاری موضوع بندهای (۲۰) و (۲۱) ماده (۱) قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران مصوب ۱۳۸۴/۹/۱ که فعالیت آنها در تأمین مالی فناوری و نوآوری و فعالیت‌های دانش بنیان به تأیید شورای راهبری فناوری‌ها و تولیدات دانش بنیان رسیده باشد.
مشروح فایل این گزارش را اینجا ببینید.
