خانه آیت‌الله فیض؛ میراث ارزشمند خانه‌باغ‌های سنتی در قم
علی اکبر غلامی تابش، پژوهشگر و نویسنده کتاب «ابنیه سنتی قم» در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: خانه‌باغ آیت‌الله فیض یکی از بناهای تاریخی و ارزشمند شهر قم است که در انتهای کوچه آقا سیداسماعیل واقع شده است. این خانه با معماری سنتی خود، بازتابی از سبک زندگی و الگوهای طراحی خانه‌های تاریخی این منطقه به‌شمار می‌آید. از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این بنا، وجود دو حیاط است که یکی به‌عنوان حیاط اصلی و دیگری به‌صورت باغی سرسبز در پشت خانه قرار گرفته است.
وی ادامه داد: ورودی بنا با سردری آجری مزین شده که دارای سرستون‌هایی با نقش دندان‌موشی است. درِ چوبی تعبیه‌شده در این سردر، داخل قوسی کلیل‌شکل قرار گرفته و حس و حالی از اصالت معماری ایرانی را القا می‌کند. خانه شامل بخش‌هایی همچون سردر، هشتی، دو حیاط، باغ، زیرزمین، ایوان، بهارخواب، چندین اتاق و پلکان است که هر یک دارای ویژگی‌های خاص خود هستند.
این مدرس دانشگاه بیان کرد: حیاط اصلی خانه مستطیل‌شکل بوده و تمام درها و پنجره‌ها به آن باز می‌شوند. در مرکز این فضا، حوضی بیضی شکل قرار دارد که به زیبایی محیط افزوده و کف حیاط با آجرکاری لوزی‌شکل پوشیده شده است.
غلامی تصریح کرد: در پشت خانه، حیاطی دیگر قرار دارد که به شکل باغ طراحی شده؛ این فضای سرسبز، با درختان قدیمی و گیاهان متنوع، محیطی آرامش‌بخش را در کنار معماری سنتی بنا ایجاد کرده است. وجود این باغ در کنار فضای داخلی خانه، نشان‌دهنده الگوی باغ‌سازی در معماری سنتی ایرانی است که علاوه بر تأمین محرمیت، فضایی برای استراحت و بهره‌گیری از طبیعت فراهم می‌کند.
وی یادآور شد: سردر این بنا دوطبقه بوده و در طبقه بالای آن، اتاقی با یک پنجره چوبی سهلُنگه‌ای دیده می‌شود. در طبقه پایین نیز شبه‌ستون‌هایی با تزئینات گلدانی‌شکل و بدنه‌ای هشت‌ضلعی به چشم می‌خورد. زیر سقف هشتی، آجرکاری به شیوه خفته‌وراسته اجرا شده است. اتاقی در سمت چپ هشتی قرار دارد که در گذشته برای عزاداری و مراسم روضه‌خوانی مورد استفاده بوده است.
این پژوهشگر تاکید کرد: در بخش غربی بنا، دو زیرزمین وجود دارد. یکی از این فضاها به دلیل وجود بادگیر و طاقچه‌ها به عنوان محل استراحت تابستانی استفاده می‌شد و دارای سقفی با آجرکاری چلیپایی است، زیرزمین دیگر، نقش آب‌انبار را داشته و دیوارهای آن با ملات ساروج اندود شده است.
وی عنوان کرد: ایوان بنا که در ضلع جنوب‌غربی قرار دارد، با شش پله از سطح حیاط جدا شده و دارای سه قوس نیم‌دایره‌ای است که با آجرکاری تزیین شده‌اند. در انتهای این ایوان، دو اتاق سه‌دری وجود دارد که قدیمی‌ترین درهای این خانه در همین بخش مشاهده می‌شود.
حفظ اصالت معماری در طراحی درون‌گرا
غلامی تابش گفت: این خانه‌باغ با طراحی درون‌گرا و بهره‌گیری از حیاط مرکزی و باغ پشتی، نمونه‌ای از معماری سنتی ایران به‌شمار می‌آید. ورودی خانه پس از هشتی، به دالانی منتهی می‌شود که با یک پیچ ۹۰ درجه، محرمیت فضا را حفظ کرده و به حیاط متصل می‌شود. ایوان ستون‌دار آجری در بخش غربی، از دیگر ویژگی‌های این بنا است که با گذر زمان دستخوش تغییراتی شده است.
وی ادامه داد: خانه‌باغ آیت‌الله فیض با ابعاد نسبتاً کوچک خود، کیفیت معماری بالایی دارد و با ایجاد فضاهایی همچون مهتابی و دستگاه ورودی، به‌خوبی اصل محرمیت را رعایت کرده است. این بنا همچنان یکی از نمونه‌های ارزشمند خانه‌باغ‌های سنتی قم محسوب می‌شود.
ویژگی‌های معماری خانه‌باغ‌های قم
وی افزود: خانه‌باغ‌ها یکی از شاخصه‌های مهم معماری سنتی قم بوده‌اند که در گذشته، بخش عمده‌ای از بافت مسکونی این شهر را تشکیل می‌دادند. این خانه‌ها با تلفیق فضای سبز و معماری درون‌گرا، نه‌تنها محل زندگی بودند، بلکه محیطی آرامش‌بخش و سازگار با اقلیم گرم و خشک قم ایجاد می‌کردند. متأسفانه، با گسترش شهرنشینی و تغییر سبک زندگی، بسیاری از این خانه‌باغ‌ها تخریب شده یا ساختار اصلی خود را از دست داده‌اند.
غلامی تابش اضافه کرد: خانه‌باغ‌های قم معمولاً دارای ساختاری درون‌گرا و حیاط مرکزی بودند که اطراف آن، فضاهای مسکونی قرار می‌گرفت. یکی از ویژگی‌های مهم این بناها، وجود دو حیاط بود؛ حیاط اصلی که معمولاً در مرکز خانه قرار داشت و حیاط پشتی که به‌عنوان باغ طراحی شده بود. این باغ‌ها با درختان کهن، حوض‌های آب و فضاهای سایه‌دار، نقش مهمی در تعدیل دمای محیط و ایجاد آسایش ساکنان داشتند.
وی یادآور شد: از دیگر ویژگی‌های این خانه‌ها می‌توان به ایوان‌های ستون‌دار، بادگیرها، طاق‌ها و زیرزمین‌هایی اشاره کرد که با اصول معماری ایرانی ساخته شده و به‌گونه‌ای طراحی شده بودند که در تابستان خنک و در زمستان گرم بمانند.
غلامی تابش اظهار کرد: در میان معدود خانه‌باغ‌های باقی‌مانده در قم، خانه‌باغ آیت‌الله فیض یکی از نمونه‌های ارزشمند و اصیل به‌شمار می‌آید که هنوز ساختار کلی خود را حفظ کرده است. این خانه دارای دو حیاط مجزا است؛ حیاط اول به‌عنوان فضای مرکزی بنا عمل می‌کند و حیاط دوم که در پشت خانه قرار دارد، به‌شکل باغ طراحی شده و همچنان بخشی از طراوت و سرسبزی گذشته را در خود حفظ کرده است.
لزوم حفظ و احیای خانه‌باغ‌های تاریخی قم
این مدرس دانشگاه تصریح کرد: امروزه، بسیاری از خانه‌باغ‌های تاریخی قم یا تخریب شده‌اند یا کاربری خود را تغییر داده‌اند. حفظ بناهایی همچون خانه‌باغ آیت‌الله فیض، نه‌تنها نشان‌دهنده هویت فرهنگی و تاریخی شهر است، بلکه می‌تواند الگویی برای احیای معماری سنتی و استفاده بهینه از فضاهای سبز در بافت شهری باشد. احیای این خانه‌ها می‌تواند به توسعه گردشگری فرهنگی قم نیز کمک کند و فرصتی برای معرفی سبک زندگی اصیل ایرانی باشد.
انتهای پیام
