نشریات دانشجویی؛ پل ارتباطی اندیشه‌های دانشجویی و فضای رسانه‌ای
سعید جلیلی، عضو شورای ناظر بر نشریات دانشگاهی وزارت علوم در گفت‌وگو با ایسنا، با اشاره به اهمیت نشریات دانشجویی اظهار کرد: نشریات دانشجویی به عنوان پلی میان فضای رسانه‌ای دانشگاه و فضای صنعتی، همچنین به عنوان ارتباط‌دهنده اندیشه‌ها و باورهای دانشجویی، نقش بسزایی ایفا کرده‌اند. این نشریات بعد از انقلاب و حتی قبل از آن، در انتقال اندیشه‌های بزرگان انقلاب به مخاطبان خود بسیار مؤثر بودند. در دوران جنگ تحمیلی، نشریات در قالب‌های مختلفی از جمله روزنامه‌های دیواری و نشریات مکتوب فعالیت داشتند.
وی ادامه داد: با ورود به دهه‌های ۷۰ و ۸۰، فعالیت نشریات دانشجویی به اوج خود رسید. در این دوره، کشور به دوران سازندگی خود پس از جنگ تحمیلی وارد شده بود و فضای دانشگاهی نیز با توجه به گسترش رشته‌های تحصیلی و افزایش تعداد دانشگاه‌ها، از ۲۴ تا ۲۵ دانشگاه به ۳۵۰۰ واحد آموزشی و مرکز آموزش عالی رسید. تعداد دانشجویان نیز به بیش از ۳ میلیون و ۲۰۰ هزار نفر افزایش یافت. این گسترش علمی و دانشگاهی بستر مناسبی برای شکل‌گیری نشریات دانشگاهی فراهم کرد که توانستند مخاطبان خاص خود را در میان قشر دانشجو پیدا کنند.
این فعال دانشجویی بیان کرد: با گذشت زمان و ورود به دهه ۹۰، با پدیده اینترنت و عصر جدید ارتباطات مواجه شدیم. در این دوران، نشریات نتوانستند خود را با شرایط جدید وفق دهند و متأسفانه بسیاری از آن‌ها آسیب دیدند.
عضو شورای ناظر بر نشریات دانشگاهی وزارت علوم گفت: در اواخر دهه ۹۰، با شیوع بیماری کرونا، دانشگاه‌ها به مدت دو سال تعطیل شدند. این موضوع ارتباط بین اهل قلم و نسل‌های مختلف را تحت تأثیر قرار داد و پیوندها شکسته شد. این شکست پیوند و مجازی شدن دانشگاه باعث شد که نشریات بیش از پیش دچار آسیب شوند و ما شاهد نقطه افول اصلی نشریات از نظر کمیت و کیفیت باشیم.
وی افزود: اکنون در دوره پساکرونا و عصر ارتباطات قرار داریم. انتظارات و سلیقه‌های مخاطب مشخص شده است، اما چالش اصلی پیش روی ما، مسئله آیین‌نامه‌ها و ضوابطی است که در وزارت علوم، وزارت فرهنگ و شورای عالی انقلاب فرهنگی سال‌ها پیش مصوب شده‌اند. این چارچوب‌ها متناسب با شرایط روز نیستند. برای مثال، اگر یک دانشجو بخواهد نشریه‌ای را در فضای تصویری شبکه‌های اجتماعی منتشر کند یا محتوای صوتی خود را به صورت پادکست ارائه دهد، با چالش‌هایی مواجه خواهد شد؛ چراکه بسترهای چندرسانه‌ای اساساً از نظر قانونی پذیرفته نشده‌اند.
وی افزود: اولین چالش ما این است که آیین‌نامه‌ها و ضوابط بالادستی باید به رسمیت شناخته شوند که فعالیت دانشجویی در یک فضای چندرسانه‌ای، مشروعیت دارد. دوم اینکه، این ضوابط ثابت به معنای محدودیت برای رسانه‌های دانشجویی نیست؛ بلکه زمانی که این موارد پذیرفته می‌شوند، در مرحله بعدی باید از آن‌ها حمایت هم کرد. در اینجا وارد بحث حمایتی می‌شویم. پیش از این، چاپ و تولید و تکثیر نشریات به مسئله کاغذ وابسته بود و نوسانات قیمت کاغذ و واردات آن تأثیر زیادی بر این فرآیند داشت. حتی بالا و پایین شدن قیمت کاغذ بر هزینه چاپ و تولید نشریات اثر می‌گذارد.
این فعال دانشجویی بیان کرد: دانشجویان دو محل درآمد داشتند تا بتوانند حمایت و پشتیبانی لازم را برای توسعه نشریات خود جلب کنند. اولین و مهم‌ترین حامی دانشجویان، کارشناسان نشریات و معاونت فرهنگی دانشگاه‌ها بودند. اما در سال‌های اخیر، دانشجویان وقتی به کارشناسان مراجعه می‌کنند و درخواست حمایت دارند، گاهاً با توصیه‌هایی مواجه می‌شوند که به آن‌ها پیشنهاد می‌شود نشریات خود را در قالب الکترونیکی تولید و منتشر کنند.
جلیلی معتقد است مسئله‌ای که در اینجا وجود دارد، فهم نادرست برخی مسئولین از فضای چندرسانه‌ای است. آن‌ها تصور می‌کنند اگر نشریه‌ای در قالب یک PDF منتشر شود، هزینه تولید و انتشار آن کاهش می‌یابد، در حالی که واقعیت خلاف این است. شما خودتان به عنوان رسانه‌گران می‌دانید که وقتی می‌خواهید وارد فضای تصویری شوید، به یک سناریو نویس خوب، تدوینگر ماهر و ابزارهای رسانه‌ای تولید محتوا نیاز دارید. این درک باید در مسئولین دانشگاه ما ایجاد شود. اگر قرار است به فرهنگ بها داده شود و باور داشته باشند که فرهنگ مانند هوا و اکسیژن برای فضای فکری دانشجویان مهم است، پس باید به همان نسبت از نشریات حمایت‌های مالی و معنوی کنند.
وی افزود: در مورد بحث بودجه نیز باید بگویم که بودجه نشریات دانشگاهی از محل بودجه فرهنگی تأمین می‌شود و این بودجه باید ۵ درصد از کل بودجه هر دانشگاه را شامل شود. متأسفانه ما شاهدیم که همین بودجه ۵ درصدی نیز محقق نمی‌شود. دلیل این عدم تحقق، مشخص نبودن ردیف‌های دانشگاهی در وزارت علوم و سایر دستگاه‌هاست. گاهاً دیده می‌شود که این ردیف‌ها در محل‌های دیگری هزینه می‌شود؛ به عنوان مثال، بودجه آموزشی صرف امور دانشجویی یا بودجه فرهنگی به بخش آموزشی اختصاص می‌یابد.
این فعال حوزه دانشجویی تصریح کرد: ما خواهان شفافیت و عدالت در هزینه‌کرد دانشگاهی هستیم، چه بین خود دانشگاه و چه در درون دانشگاه میان معاونت‌ها و بخش‌های مختلف. همچنین باید سهم نشریات دانشگاهی به عنوان راهبران عرصه رسانه‌ای و فکری کشور مشخص باشد که چه مقدار از این ۵ درصد باید به نشریات دانشگاهی اختصاص یابد. متأسفانه تا امروز این موضوع مشخص نبوده و احتمال می‌رود که در بودجه سال آینده، تلفیق ردیف‌ها تشدید شود؛ یعنی اگر بودجه‌ای برای غذای دانشجویی تخصیص داده شده، ممکن است با بودجه خدمات دانشجویی ترکیب شود و ردیف‌های دیگر نیز با یکدیگر ادغام شوند.
عضو شورای ناظر بر نشریات دانشگاهی وزارت علوم گفت: این وضعیت باعث خواهد شد که مسئله شفافیت دچار چالش شود و وقتی شفافیت در بودجه تحت تأثیر قرار گیرد، به وضوح مسئله عدالت نیز دچار اختلال خواهد شد. چگونه یک نشریه دانشگاهی به عنوان یک سازوکار و ساختار در دانشگاه می‌تواند زمانی که مشاهده کند بین تشکل‌های مختلف، کانون‌ها و انجمن‌های علمی در تقسیم و تخصیص بودجه عدالت و شفافیتی وجود ندارد، به فعالیت خود ادامه دهد؟
جلیلی بیان کرد: نکته دیگر این است که نشریات باید از یک سری ضوابط انضباطی و محتوایی پیروی کنند که پس از چاپ و نشر اعمال می‌شود. وقتی نشریات متوجه می‌شوند که باید در چارچوب این آیین‌نامه‌ها حرکت کنند اما از طرف دیگر حمایتی از آن‌ها صورت نمی‌گیرد، ممکن است دچار سرخوردگی شوند. این سرخوردگی در وهله اول بر کیفیت کار آن‌ها تأثیر منفی خواهد گذاشت و در وهله دوم، فضای گفتمانی و گفت‌وگویی که باید در دانشگاه شکل بگیرد را مسدود خواهد کرد.”
به گفته وی؛ تصور کنید دانشگاهی وجود داشته باشد که هیچ بستر مناسبی برای کرسی‌های آزاداندیشی نداشته باشد و فضایی برای بیان نظرات و انتشار محتوا فراهم نکرده باشد. در چنین شرایطی، وقتی قلم دانشجو بشکند و نشریاتش بسته شوند، عملاً فضایی ایجاد می‌شود که انرژی خلاقانه‌ای در آن متراکم می‌گردد. این انرژی جایی برای تخلیه شدن ندارد و تضارب افکار و آرا در آن محقق نمی‌شود. در نهایت، این وضعیت منجر به وقوع حوادثی خواهد شد که پیش‌تر شاهد آن بوده‌ایم.
وی ادامه داد: تا اینجای کار، هیچ مسئله سیاسی یا نقطه نزاع حزبی وجود ندارد؛ موضوع صرفاً ناشی از کم‌توجهی و عدم درک صحیح است. وقتی مدیریت منابع به‌درستی انجام نشود، موجب می‌شود که برخی بسترهای مفید و اثرگذار بسته شوند؛ بسترهایی که می‌توانند نشاط دانشجویی را افزایش دهند و تضارب و تقارب افکار و اندیشه‌ها را تسهیل کنند. وقتی ما این بسترها را می‌بندیم، به طور طبیعی فضایی ایجاد می‌کنیم که ممکن است با هر اتفاق کوچکی، دچار خلل و آسیب شود.
جلیلی معتقد است ما همیشه با اعتراضات دانشجویی در زمینه غذا، انضباط و خوابگاه‌ها مواجه هستیم. اگر نگرش ما نسبت به مسائلی مانند خوابگاه‌های دانشجویی یا امنیت دانشجویی این باشد که آن‌ها کم‌ارزش هستند و دانشجو فقط وظیفه دارد که بیاید درس بخواند و برود، در چنین شرایطی اگر به این مسائل پاسخ مناسب ندهیم، نهایتاً به نتایجی مشابه حادثه اخیر خوابگاه دانشگاه و مشکلاتی که برای آن دانشجوی مرحوم، امیر محمد خالقی، پیش آمد، خواهیم رسید.
وی بیان کرد: علاج واقعه باید قبل از وقوع انجام شود. اگر امروز به فکر تأمین امنیت خوابگاه‌ها، غذای دانشجویان، آرامش آن‌ها و مهم‌تر از همه، فراهم کردن بستری برای اشاعه افکار و اندیشه‌هایشان نباشیم، این مشکلات جمع می‌شوند و متأسفانه ممکن است در یک مقطع زمانی خاص بروز پیدا کنند. دوباره تأکید می‌کنم که این مسائل دلایل سیاسی و حزبی ندارند؛ بلکه عملکرد ماست که به‌طور ناخواسته بستری فراهم می‌کند که ممکن است موجب سوءاستفاده و برهم‌ریختگی فضای علمی کشور شود.
جلیلی تصریح کرد: در خصوص فضای علمی کشور، باید اشاره کنم که نشریات دانشگاهی نقش مهمی در راهبری نهاد علم دارند. راهبری نهاد علم یعنی چه؟ یعنی آخرین دستاوردهای علمی محققان ما و آخرین تولیدات علمی و صنعتی آن‌ها باید در قالب کارگاه‌ها و کارخانه‌ها شناخته شوند. شناخته نشدن این دستاوردها باعث می‌شود روحیه جنبش دانشجویی و انرژی لازم برای حرکت به سمت مسائل اقتصادی و فنی از بین برود. اینجا نشریات دانشگاهی هستند که در قالب نشریات علمی وارد عمل می‌شوند؛ هم دستاوردها را تبیین می‌کنند، هم معرفی می‌کنند و هم به نمایش می‌گذارند.
وی ادامه داد: این نمایش‌ها و بسترآفرینی برای گفتگو در حوزه علم، چاپ، انتشار و ترویج مقالات علمی باعث می‌شود که دانشجویان ما علاوه بر مسائل سیاسی و فرهنگی، در حوزه علمی نیز به تبادل نظر بپردازند. این تبادل نظر دو بال علم و فرهنگ را به پیش خواهد برد.
جلیلی عنوان کرد: اگر بخواهم نکته‌ای را اضافه کنم، باید بگویم عمده محتوایی که برای درخواست مجوز نشریات دانشجویی ارائه می‌شود، در چه بخش‌هایی متمرکز است. آیا دانشجویان بیشتر به سمت فعالیت‌های علمی حرکت کرده‌اند یا به سمت فعالیت‌های سیاسی-اجتماعی؟ می‌توان گفت یک توازن نسبی بین محورهای مختلف وجود دارد؛ اما قطعاً مسائل سیاسی همیشه جذاب‌تر بوده و سهم بیشتری از محتوای نشریات دانشگاهی را به خود اختصاص داده‌اند. پس از آن، موضوعات فرهنگی و ادبی قرار دارند و سپس مسائل علمی و فناورانه که نیازمند توجه بیشتری در عصر حاضر هستند.
وی افزود: امروز مسئله اول کشور، اقتصاد است و یک اقتصاد پویا بدون پشتوانه علمی و صنعتی شکل نمی‌گیرد. اگر دستاوردی داریم یا ظرفیتی در کشور وجود دارد، این ظرفیت‌ها باید معرفی شوند و از زیر به رو کشیده شوند. بستر نمایش این دستاوردها رسانه است و رسانه ما در دانشگاه همان نشریاتی هستند که به صورت دانشجویی فعالیت می‌کنند.
وی افزود: رتبه‌بندی نشریات یکی از مسائل مهمی است که در سال‌های اخیر مغفول واقع شده است. ما در شورای مرکزی ناظر بر نشریات دانشگاهی وزارت علوم، از ابتدای فعالیت خود، بحث رتبه‌بندی را آغاز کردیم و در جلسات متعدد، معیارهای آن را مورد بحث و بررسی قرار دادیم. این معیارها از جنبه‌های مختلفی شامل بستر، محتوا و کیفیت سنجیده می‌شوند. سنجه‌ها در قالب یک آیین‌نامه تدوین شده و سعی شده که این محورها به گونه‌ای طراحی شوند که پیچیدگی خاصی نداشته باشند و در نحوه امتیازدهی و رتبه‌بندی دانشگاه‌ها دچار اشکال نشویم.
جلیلی عنوان کرد: به‌طور مختصر، می‌توانم به دو بخش اصلی اشاره کنم: بخش بصری و بخش محتوایی. بخش بصری شامل ویژگی‌های گرافیکی طراحی نشریات و بسترهای انتشار محتوا است. به‌عنوان مثال، اگر نشریه‌ای بتواند خود را در قالب صوتی و تصویری و در چارچوب شبکه‌های اجتماعی منعکس کند، این یک مزیت محسوب می‌شود.
این فعال حوزه دانشجویی تصریح کرد: بخش دیگری که به آن اشاره می‌کنم، بخش محتوایی است. محتوای نشریات باید به روز و مرتبط با مسائل کشور باشد؛ به‌طوری که مطالب نشریه چه در حوزه سیاسی و چه علمی، به بررسی مسائل روز بپردازد و منجر به ارائه راه‌حل‌ها و راهکارهای مؤثر شود. همچنین، از نظر نگارشی و ادبی، نشریه باید قوی باشد؛ یعنی باید به‌گونه‌ای نوشته شود که در عین ایجاز و اختصار، کامل و رسا باشد و بتواند بیان خود را به مخاطب منتقل کند.
وی افزود: اثرگذاری نشریات دانشجویی نیز حائز اهمیت است. اثرگذاری چگونه دیده می‌شود؟ وقتی مطلبی از یک نشریه در دانشگاهی در یک شهرستان چاپ می‌شود و در کمتر از چند ماه، همان مقاله یا یادداشت در سطح یک رسانه ملی مانند صدا و سیما یا دیگر رسانه‌ها منعکس می‌شود، نشان‌دهنده اثرگذاری آن مطلب است. این موارد همگی در فرآیند رتبه‌بندی نشریات لحاظ شده‌اند و چارچوب کلی آن به‌زودی به دانشگاه‌ها ابلاغ خواهد شد تا شورای مرکزی هر دانشگاه بتواند این رتبه‌بندی را در سطوح استانی و ملی انجام دهد.
عضو شورای ناظر بر نشریات دانشگاهی وزارت علوم گفت: در حال حاضر، آیین‌نامه و ضوابط رتبه‌بندی آماده شده اما هنوز ابلاغ نشده است. ان‌شاءالله در آینده نزدیک، رتبه‌بندی نشریات به دانشگاه‌های کشور ابلاغ خواهد شد.
وی بیان کرد: موضوع دیگری که می‌خواهم به آن اشاره کنم، دلایل افت نشریات دانشجویی نسبت به ۱۵ یا ۲۰ سال قبل است که شاهد اوج خوبی بودیم. چالش‌هایی که نشریات و جامعه دانشگاهی ما در ۱۰ تا ۱۵ سال اخیر با آن مواجه شدند، شامل موارد زیر است:اولاً، فضای نقد بسته شد. این نه به‌صورت دستوری از بالا، بلکه به دلیل تغییر فرهنگ نقد و گفتمان در دانشگاه‌ها اتفاق افتاد. ما به نقطه‌ای رسیدیم که تحمل نظرات یکدیگر کاهش یافت و این تضارب آرا به پناهگاه نشریات منتقل شد. نشریات به عنوان مکانی برای بیان نظرات مختلف و پاسخگویی به یکدیگر عمل کردند.
وی افزود: با ورود اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، جذابیت بصری و چندرسانه‌ای این پلتفرم‌ها باعث کاهش مقبولیت نشریات در میان مخاطب عام شد. مخاطبی که می‌توانست به راحتی از طریق موبایل خود به اطلاعات دسترسی پیدا کند، با یک اقیانوس وسیع از اطلاعات کم‌عمق مواجه شد. این وضعیت باعث شد که نشریات نتوانند خود را به‌خوبی معرفی کنند و در بسترهای متنوع رسانه‌ای تکثیر شوند.
جلیلی بیان کرد: برخی از نشریات به جای تولید محتوای مکتوب، تلاش کردند تا محتوای تصویری تولید کنند یا پادکست بسازند؛ در حالی که سال‌ها پیش فعالیت‌های خود را بیشتر در قالب وبلاگ‌ها انجام می‌دادند.
عضو شورای ناظر بر نشریات دانشگاهی وزارت علوم گفت: در سال‌های اخیر، نشریات دانشجویی با چالش‌های متعددی مواجه شده‌اند. پس از گذشت دو سال تعطیلی به دلیل شیوع بیماری کرونا، ارتباطات در این فضا به شدت قطع شد. در گذشته، ما به راحتی می‌توانستیم تجربیات و دستاوردهای خود را از نسلی به نسل دیگر منتقل کنیم؛ اما اکنون با نسلی روبرو هستیم که با نسل‌های قبلی ارتباطی ندارد. این فضای تعطیلی، مجازی شدن و غیرکاغذی بودن نشریات را تشدید کرد و تأثیرات آن به وضوح در دانشگاه‌ها مشاهده می‌شود.
وی افزود: زمانی که دانشگاه‌ها دوباره باز شدند، با دفاتر و چاپخانه‌هایی مواجه شدیم که گرد و غبار بر روی آن‌ها نشسته بود. نشریات و تشکل‌ها دیگر آن شور و نشاط سابق را نداشتند و این موضوع باعث شد تا نشریات با سوالاتی جدی مواجه شوند: چگونه می‌توانیم بر این فضای جدید غلبه کنیم؟برای پاسخ به این سوال، می‌توان به چند راهکار اشاره کرد. نخستین اقدام، رتبه‌بندی نشریات است. ما باید نگاهی به گذشته داشته باشیم و نشریات خود را ارزیابی کنیم تا نقاط ضعف و قوت آن‌ها را شناسایی کنیم. این ارزیابی به ما کمک خواهد کرد تا نشریات موفق‌تر را به عنوان الگو معرفی کنیم.
جلیلی تاکید کرد: تداوم برگزاری جشنواره‌ها و همایش‌های نشریاتی است که در کشور برگزار می‌شود؛ مانند جشنواره نشانه دانشجویی تیتر که به صورت ملی هر ساله برگزار می‌شود. سومین اقدام، تداوم دوره‌های آموزشی برای آشنایی با آیین‌نامه‌ها و ضوابط رسانه‌ای است. فقدان شناخت کافی از این موارد می‌تواند آسیب‌های جدی به نشریات دانشگاهی وارد کند.
وی ادامه داد: اگر این سه اقدام انجام شود و نشریات بتوانند در قالب خانه‌های نشریات دانشجویی سازماندهی شوند، می‌توانند فضایی برای هم‌افزایی و همکاری ایجاد کنند. این خانه‌ها می‌توانند به عنوان پشتوانه‌ای برای پیشبرد اهداف رسانه‌ای و نشریاتی در دانشگاه‌ها عمل کنند.
جلیلی عنوان کرد: در خصوص افول نشریات مکتوب باید گفت که با توجه به تقویت شبکه‌های اجتماعی و اقبال عمومی به پادکست‌ها و محتواهای تصویری، برخی ممکن است تصور کنند که نشریات مکتوب در حال پایان هستند. اما این تصور نادرست است. تولید محتوای صوتی و تصویری با کیفیت نیازمند سناریو و فیلمنامه‌ای قوی است؛ در حالی که نشریات مکتوب ما پایه‌گذار محتوای چندرسانه‌ای جدید هستند. اگر از این نشریات غفلت کنیم، اجازه خواهیم داد که در اقیانوس گسترده و کم‌عمق اطلاعات غرق شویم.
وی در پایان گفت: بنابراین، حفظ و تقویت نشریات مکتوب ضروری است و باید در کنار آن‌ها به دنبال ابزارها و بسترهای جدید نیز باشیم. شبکه‌های اجتماعی و محتوای چندثانیه‌ای نباید ما را از اهمیت نوشتن و تفکر غافل کند.
انتهای پیام
