نقش مهم والدین در عدم ابتلا فرزند به سندورم کودک دیجیتال؛حذف جواب نیست

خبرگزاری مهر -گروه دین و اندیشه-سینا سفالگر: اوج‌گیری فناوری‌های دیجیتال به یک واقعیت مهم و عینی در جهان کنونی تبدیل شده است. اکنون جهان دیجیتال در جای جای زندگی انسان‌ها در اقصی نقاط جهان رخنه کرده و بیراه نیست اگر بگوییم سبک زندگی ما را تا حد زیادی دگرگون کرده است.

درست بر همین اساس، واقعیت‌های تازه ای نیز آشکار شده‌اند که امکان بی توجهی به آن‌ها در زندگی اجتماعی انسان‌ها وجود ندارد. به طور خاص، یکی از پدیده‌هایی که در جهان کنونی با آن رو به رو هستیم، سندروم کودکانِ دیجیتال یا سندروم اوتیسم مجازی است. در این راستا، این سندروم زمانی ایجاد می‌شود که کودکانِ کمتر از ۳ سال ساعات زیادی را در روز مثلاً بیش از ۴ ساعت در معرض نمایشگرهای دیجیتال باشند که این مساله در نوع خود ضربات جدی را به حوزه زندگی اجتماعی و حسی و عاطفی و جسمانی آن‌ها وارد خواهد کرد.

اوتیسم، اختلالی عصبی‌رشدی است و می‌تواند از بدو تولد وجود داشته باشد. اما سندرم دیجیتال می‌تواند صرفاً به‌دلیل استفاده بیش‌ازحد کودک از وسایل دیجیتال ایجاد شود. کودکان در سنین اولیه ۲ تا ۴ سالگی مستعد ابتلاء به این اختلال هستند.

از این رو، در گفتگو با حسین روزبهانی دکترای روانشناسی بالینی و استاد دانشگاه، به واکاوی پاسخ چند علامت سوال مهم با محوریت مساله مذکور پرداختیم که در ادامه حاصل این گفتگو را می‌خوانید:

*سندروم کودکان دیجیتالی یا اوتیسم مجازی یکی از واقعیت‌های جهان معاصر است که به نظر می‌رسد در کشورمان نیز موضوعی شایع است. تجربه شما از مواجهه با این پدیده در میان مراجعان خود و در سطح جامعه چیست؟

پدیده کودکان دیجیتالی موضوعی است که در جهان معاصر و مخصوصاً در جامعه ما به عینه قابل مشاهده است. البته که آن را با شدت و ضعف‌های متفاوت می‌توان مشاهده کرد. اکنون کودکان زیادی در کشورمان وقت خود را با ابزارهای جهان دیجیتال می‌گذرانند و مثلاً بازی می‌کنند یا فیلم می‌بینند و غیره. بدون تردید یکی از دلایل اصلی اوج‌گیری این پدیده در جهان کنونی این است که والدین عمدتاً به سر کار می‌روند و به طور خاص مادرها وقت کمتری دارند تا به فرزند خود اختصاص دهند.

این مساله سبب شده تا ما فاصله قابل توجهی را از شرایط سنتی که کودکان در رشد خود تجربه می‌کردند شاهد باشیم. به بیان ساده‌تر، زیاد شدن مشغله والدین و برجسته شدن مسائل اقتصادی، همه و همه در تسهیل روند رانده شدن کودکان به سمت استفاده بیش از حد از ابزارهای جهان دیجیتال ایفای نقش کرده اند. در عین حال، ورای مشغله فزاینده والدین، باید این نکته را نیز مد نظر داشته باشیم که آن‌ها وسواس بیشتری را نیز نسبت به تعامل کودکشان با هم سن و سال‌های خود دارند.

باور کنید بدترین کاری که والدین می‌توانند بکنند این است که وقتی کودک خود را در حال کار با ابزارهای دنیای دیجیتال و آرام می‌بینند، حس رضایت کنند. این کاملاً اشتباه است. این جنس از نگاه سبب خواهد شد تا ابعاد مختلف رشد یک کودک به شدت آسیب بینند و کودک به نوعی، از دیگر ابعاد رشدش عقب بیفتد. نباید به دلیل ارتقا یک جنبه از رشد کودک، به دیگر جنبه‌های رشدش آسیب بزنیم

این مؤلفه وقتی در کنار این قرار گیرد که تعداد بچه‌ها در خانواده‌های مختلف به نسبت گذشته کمتر شده، بیش از پیش به شکل گیری زمینه‌های مساعد جهت گرایش بچه‌ها به سمت استفاده بیش از حد از وسایل دنیای دیجیتال کمک می‌کند. بچه‌ها در جهان کنونی با توجه به جذابیت فضای دیجیتال، اقبال زیادی به این حوزه نشان می‌دهند. در عین حال، نباید از یاد ببریم که سرگرم شدن بچه‌ها به این دنیا و ابزارهای آن، تا حدی نوعی حس اطمینان خاطر را نیز در والدین ایجاد می‌کند و دغدغه‌های آن‌ها را در مورد فرزندانشان به غلط کاهش می‌دهد. این در حالی است که دنیای دیجیتال و غرق شدن و اعتیاد بچه‌ها در / به آن می‌تواند آسیب‌های جبران ناپذیری را به آن‌ها تحمیل کند.

*به نظر شما راه‌های مدیریت استفاده کودکان از ابزارهای جهان دیجیتال چیست؟ آیا راهکار در محروم کردن کودکان در استفاده از این ابزارها قرار دارد یا خیر باید تدبیر دیگری داشت؟

نکته‌ای که مایلم در رابطه با سوال شما مورد اشاره قرار دهم این است که اوج‌گیری دنیای دیجیتال و نمودهای بیرونی آن یک واقعیت است که ما باید آن را بپذیریم. رویکرد حذفی در این رابطه جواب نمی‌دهد و اساساً امکان پذیر نیست. فرزند ما اگر بناست با مقتضیات دنیای جدید آشنا باشد نیاز دارد که به طور خاص با جهان دیجیتال که آینده جهان تا حد زیادی مرتبط با آن خواهد بود، آشنا باشد.

از این رو، رویکرد حذفی به کل غلط است و در این رابطه باید محدودیت‌های مشخصی را تعیین کرد و مورد توجه داشت. البته باید بگویم که اساساً دلمشغولی بچه‌های زیر ۳ سال به ابزارهای دنیای دیجیتال، باید کنار گذاشته شود زیرا این مساله می‌تواند آسیب‌های جدی را بر هوش شناختی و قدرت تمرکز آن‌ها وارد کند. اساساً یکی از دلایلی که فرزندانمان اکنون با مشکلات تمرکزی جدی رو به رو هستند و این مساله در مراجعات به روانشناس‌ها نیز ملموس است همین صرف کردن وقت زیاد در رابطه با استفاده از ابزارهای دنیای دیجیتال و فضای مجازی و به طور خاص گوشی موبایل است.

این در حالی است که در سنین پایین باید بازی‌هایی به بچه‌ها ارائه شود که قدرت تمرکز آن‌ها را تقویت کند و در این رابطه دستورالعمل‌های مشخصی نیز وجود دارد. بازی‌های نظیر خمیر بازی، شن بازی، و یا پازل، بازی‌هایی هستند که می‌توانند قدرت تجمس و تمرکز بجه ها را تقویت کنند. متأسفانه تضعیف قوه تمرکز بچه‌ها یکی از شایع‌ترین آسیب‌هایی است که در نتیجه استفاده بیش از حد آن‌ها از گوشی و یا تبلت ایجاد می‌شود. بچه‌های از ۳ سال تا ۴ سال می‌توانند روزانه تا نیم ساعت را به استفاده از ابزارهای دنیای دیجیتال اختصاص دهند.

*در دورانی که مدرسه آغاز می‌شود چه باید کرد؟

در سن ۷ سالگی ۱ تا ۱.۵ ساعت می‌تواند برای استفاده کودکان از ابزارهای مذکور خوب باشد. همانطور که گفتم این میزان استفاده می‌تواند هم بچه‌ها را سالم نگه دارد و هم آن‌ها را با مقتضیات جهان آتی که ابزارهای دیجیتال جزو لاینفک آن هستند آشنا کند. اگر بچه این میزان را هم استفاده نکند، این بدان معنا خواهد بود که آن بخش از هوش وی که مرتبط با جهان دیجیتال است ارتقا پیدا نمی‌کند و این مشکل زا است. بچه‌ها به هیچ عنوان نباید یک میدان باز را پیش روی خود در استفاده از گوشی تلفن همراه و یا تبلت ببینند. اینکه سه یا چهار ساعت درگیر این وسایل هستند حقیقتاً آسیب‌زا است.

باور کنید بدترین کاری که والدین می‌توانند کنند این است که وقتی کودک خود را در حال مکار با ابزارهای دنیای دیجیتال و آرام می‌بینند، حس رضایت کنند. این کاملاً اشتباه است. این جنس از نگاه سبب خواهد شد تا ابعاد مختلف رشد یک کودک به شدت آسیب بینند و کودک به نوعی از دیگر ابعاد رشدش عقب بیفتد. نباید به دلیل ارتقا یک جنبه از رشد کودک، به دیگر جنبه‌های رشدش آسیب بزنیم. از این رو، والدین نقشی محوری در این رابطه دارند و باید آگاه باشند تا بتوانند کودکانی آگاه را بزرگ کنند. کار کردن بیش از حد با گوشی تلفن همراه و کامپیوتر و تبلت نه تنها از نظر ذهنی به بچه‌ها آسیب می‌زند بلکه به سر و گردن و کلاً جسم آن‌ها نیز آسیب می‌زند.

*یکی از سوالاتی که شاید خانواده‌ها و والدین با آن تا حد زیادی دست به گریبان باشند این است که مثلاً بازی کودکان آن‌ها با گوشی‌های تلفن همراه و یا دیدن دیگر محتواها در تبلت و موبایل و غیره، چه تأثیراتی را بر خلق و خوی کودکان خواهد داشت؟

بر اساس یافته‌های یک پژوهش که در اوایل سال ۲۰۲۴ در استرالیا انجام گرفت، این نکته اثبات شد که کودکانی که از گوشی تلفن همراه استفاده می‌کنند امکان اینکه به بیماری‌های روحی و اختلالات دوقطبی دچار شوند زیاد است. در عین حال، یکی از نکاتی که قطعی است، این مساله می‌باشد که کودکانی که بیش از حد از ابزارهای دنیای دیجیتال استفاده می‌کنند، احتمال اینکه افسرده شوند نیز بسیار زیاد است.

اینکه دنیای کودک به نشستن و بازی کردن خلاصه شود و او بیرون از خانه نرود و ذهن بسته‌ای داشته باشد، به هیچ عنوان موضوع خوبی نیست. مجموع این مسائل احتمال افسرده شدن کودک را به شدت افزایش می‌دهند. جالب است بدانیم که کودکان در سنین پایین نیز افسردگی می‌گیرند و این مساله می‌تواند تأثیرات مستقیمی را بر رشد فیزیکی و جسمانی آن‌ها داشته باشد. این مساله می‌تواند سبب شود که یک بچه از نظر جسمی از هم سن و سال‌های خود تا حد زیادی عقب بیفتد و متناسب با سنش رشد نکند. در عین حال، کار کردن زیادِ بچه‌ها با گوشی تلفن همراه می‌تواند تقویت کننده پرخاشگری و کلافگی درآن ها باشد.

به طور خاص کار کردن زیاد با موبایل سبب می‌شود که مغز بچه‌ها خسته شود و رفتارهای منفی در آن‌ها قوت بگیرد. در این رابطه، با کوچک‌ترین اتفاقی می‌بینیم که بچه‌ها پرخاشگری پیشه می‌کنند و واکنش بیرونی ناشی از استفاده بیش از حد از ابزارهای دنیای دیجیتال را به نمایش می‌گذارند. ورای همه اینها، کار کردن بچه‌ها با ابزارهای جهان دیجیتال نظیر تبلت‌ها و رایانه و غیره سبب می‌شود که بعضاً بچه‌ها با محیط‌ها و مسائلی آشنا شوند که به هیچ عنوان مناسب سن آن‌ها نیست و آن‌ها با نوعی تقلید صِرف، رفتارهای منفی را به نمایش خواهند گذاشت.

*آیا ممکن است بلوغ زودرس هم حاصل این رفتار باشد؟

بعضاً در برخی مراجعات بعضی کودکان می‌گویند که رفتارهایی خاص را انجام داده اند که در فلان بازی و یا فیلم و محتوا در فضای مجازی دیده اند. به طور خاص این موضوع سبب می‌شود تا یک کودک دچار بلوغ زودرس شود. این واقعاً چالش‌زا است. بعضی وقت‌ها من در مراجعات دیگران مشاهده کرده ام که بچه‌ها کارهایی کرده اند که حتی خودشان معنی آن را نمی دانسته اند و صرفاً به دلیل کار با گوشی تلفن همراه و تبلت و غیره آن را یاد گرفته اند. در حقیقت، این موضوع سبب می‌شود تا باورهای اشتباهی در بچه‌ها شکل بگیرد که برای آینده آن‌ها به هیچ عنوان مناسب نیست.