«بانو قدس ایران» و بازخوانی سکوتِ زنی که کنار تاریخ ایستاد

به گزارش خبرگزاری مهر به نقل از روابط عمومی موزه سینمای ایران، مستند «بانو قدس ایران» به کارگردانی مصطفی رزاق‌کریمی، شامگاه ۱۲ خرداد در سالن فردوس موزه سینما به نمایش درآمد و سپس جلسه نقد و بررسی آن با اجرای حامد شکیبانیا و حضور مصطفی رزاق‌کریمی کارگردان و سیدعلی میرفتاح، انجام شد.

این مستند روایتی از مهربانو ثقفی همسر امام خمینی (ره) رهبر انقلاب جمهوری اسلامی است که محصول عروج فیلم و مرکز گسترش سینمای مستند، تجربی و پویانمایی است.

رزاق‌کریمی درباره مسیر تحقیق این مستند بیان کرد: کار ساده‌ای نبود. زوایای پنهانی در زندگی این شخصیت وجود داشت و ما دنبال کشف آنها بودیم. حتی به قم سفر کردیم. در مقطعی احساس کردم مسیر تحقیق بیراهه رفته و همه‌چیز را از نو شروع کردیم تا به نتایج قابل‌قبول برسیم و بعد وارد مرحله تولید شدیم.

این کارگردان همچنین از تجربه تعامل با خانواده امام (ره) سخن گفت: جالب است بدانید خانواده امام (ره) تا روز نمایش فیلم حتی یک فریم از آن را ندیده بودند. خوشحالم که دوستانم با دقت تحقیق کردند. در این مستند برای نخستین‌بار اندرونی بیت امام (ره) به تصویر کشیده شد. زمانی که برای بازبینی به آنجا رفتم، خود دوستان نیز برای اولین‌بار دوربین به دست گرفتند. خانم فرشته اعرابی کمک کرد تا وارد آن حیاط شوم و جزییات زندگی خانم را ببینم.

وی شخصیت همسر امام (ره) را چنین توصیف کرد: او زنی روحانی، باسواد، مستقل و همراه امام (ره) بود. خیلی برایم جالب بود. حتی امروز هم فکر نمی‌کنم انقلابی به معنای مرسوم بود، اما همیشه همراه امام و مدیر خانواده بود. از زمان فوت مصطفی تا درگذشت احمد خمینی، روزهای سختی را پشت سر گذاشت.

در ادامه این نشست، مهدی میرفتاح با تأکید بر اینکه سخنانش از منظر فنی و سینمایی مطرح می‌شود و ارتباطی به دوستی‌اش با مصطفی رزاق‌کریمی ندارد، گفت: این اثر با دشواری‌ها و خطراتی همراه است چرا که ما به‌عنوان مخاطب، امکان تحقیق مستقل نداریم. برخلاف مستندهایی که درباره چهره‌هایی چون محمدتقی جعفری یا مرتضی ممیز ساخته شده است، در اینجا تصویری ملموس، منابع تصویری یا آثار مکتوب در دسترس نیست. نهایتاً با چند عکس پراکنده یا منابع بسیار محدود روبه‌رو هستیم. بنابراین کارگردان با محدودیت‌های جدی در متریال مواجه بوده است.

رزاق‌کریمی درباره فرآیند ساخت فیلم تأکید کرد: این مستند از آن جنس کارها نیست که سریع ساخته شود. اعتماد لازم بود. من در ارتباط مستمر با خانواده امام (ره) بودم، به‌ویژه با خانم فرشته اعرابی. جلسات بسیاری داشتیم. بعد از ورود به اندرونی که تا آن زمان کسی از بیرون اجازه ورود نداشت، گفتگوهایی شکل گرفت که فضای جدیدی را برای روایت باز کرد.

وی همچنین درباره منابع این مستند توضیح داد: کتاب خاطرات «اقلیما» را داشتم که هشت سال پیش منتشر شده بود. اما به جای مصاحبه رسمی، خواستم حرف دلم را بزنم. حتی درباره حاج‌ حسن آقا هم گفته می‌شد که ارتباط با او سخت است و واقعاً هم سخت بود، اما وقتی اعتماد شکل گرفت، کار جلو رفت. در جایی از تحقیقات، شنیدیم که نواری صوتی از بحث‌ها وجود دارد. گفتیم ما فقط اعتماد می‌کنیم و پاسخ شنیدیم اعتمادتان را ادامه دهید و آن نوار را در اختیار ما گذاشتند.

در ادامه نشست، میرفتاح با اشاره به اهمیت زمینه‌سازی روایت‌ها گفت: اگر بگوییم همسایه‌ای داشتیم که فرانسه بلد بود، شاید چیز خاصی نباشد. اما وقتی این موضوع را در خانواده‌ای روحانی قرار بدهیم، معنا پیدا می‌کند.

وی افزود: در مورد خانواده امام خمینی (ره)، ما اطلاعات چندانی نداریم. حتی در ۱۰ سالی که امام (ره) در ایران بودند، فقط گاهی شعر یا نام چند نفر از اطرافیانش را شنیده بودیم. اما واقعا آن خانه، آن روابط، آن فضا برای ما ناشناخته بود.

این نویسنده و منتقد بیان کرد: خانواده‌ها معمولاً برای شخصیت‌های بزرگ، نقطه ضعف‌ هستند. رهبر یا چهره کاریزماتیکی که جامعه را متحول کرده، ممکن است از سمت خانواده‌اش ضربه بخورد. مثلا در داستان «آرزوی بزرگ»، قهرمان سرانجام از ناحیه دامادش خجالت‌زده می‌شود و همه‌چیز را باید جمع‌وجور کند. امام خمینی (ره) کار بزرگی انجام داد. فیلم آقای رزاق‌کریمی با دقت ساخته شده، اما قرار نیست فضیلتی به امام (ره) اضافه کند. آنچه امام (ره) انجام داده، تاریخی است و جای خودش را دارد. زندگی خانوادگی‌اش هم، صرفاً بخشی از شناخت است، نه منبعی برای اسطوره‌سازی.

در بخش پایانی نشست، رزاق کریمی به روند گفتگو با یادگار امام (ره) اشاره کرد و گفت: حاج حسن آقا ابتدا با تحقیق من موافقت کرد و من هم کار را ادامه دادم. روز مصاحبه، کمی مقاومت داشت اما صحبت کرد. من هم با آمادگی کامل جلو رفتم. متوجه شدم که شروع گفتگو با حاج حسن آقا آسان نیست. پس با یک خاطره ساده آغاز کردم و گفتم که آقا، امام ماهی دوست نداشت، آبگوشت دوست داشت. خانم ماهی را دوست داشت اما امام (ره) از بوی ماهی خوشش نمی‌آمد، پس می‌رفتند پیش خواهرشان غذا می‌خوردند. تعجب کرد و پرسید از کجا می‌دانی؟ گفتم تحقیق کرده‌ام. تحقیق یعنی توجه به جزییات.